Շարունակելով ներկայացնել հարևան երկրներից «ուղեղների արտահոսքն» ու այդ երկրներում այն կանխելու ուղղությամբ իրականացվող գործողությունները՝ այսօր կանդրադառնանք Թուրքիային ու Իրանին։
Թուրքիա
Տարիներ շարունակ Թուրքիան ջանքեր էր ներդնում կրթական համակարգը զարգացնելու համար, սակայն բարձրագույն կրթության ոլորտում բախվում էր որակյալ կադրերի բացակայության խնդրին: Այս խնդիրը բացահայտելուց հետո՝ 1929 թվականին Ազգային կրթության նախարարությունը հրապարակում է Օրենք №1416-ը «Ուսանողներին օտար երկրներ ուղարկելու մասին» և օրենքից բխող կրթաթոշակային ծրագիրը: Օրենքի համաձայն՝ կրթաթոշակ ստացող և արտերկիր մեկնող ուսանողները պարտավորվում էին ուսման ավարտից անմիջապես հետո վերադառնալ Թուրքիա: Այսպիսով՝ արտերկիր «գործուղված» ուսանողները ձեռք բերած գիտելիքներով պետք է բարելավեին սեփական երկրի կրթական համակարգը՝ այն համապատասխանեցնելով միջազգային ստանդարտներին: Սակայն ուսանողների չվերադառնալու բարձր մակարդակի և վերադարձած ուսանողների՝ իրենց առաքելությունը չկատարելու պատճառով ծրագիրը բազմիցս քննադատվել է:
Թուրք ուսանողների համար հիմնական ուղղությունը ավանդաբար եղել է Գերմանիան, սակայն այն այժմ իր դիրքերը զիջում է Մեծ Բրիտանիային (39%) և ԱՄՆ-ին (32%): Ըստ թուրքական IEFT կազմակերպության հրապարակած զեկույցի` 2016 թվականի տվյալներով արտերկրում սովորում է մոտ 87 000 ուսանող Թուրքիայից, իսկ ըստ UNESCO-ի վիճակագրական ինստիտուտի տվյալների` 45 473 ուսանող: Նույն թվականին, Թուրքիայի Բարձրագույն կրթության խորհրդի ղեկավարի հայտարարության համաձայն, Թուրքիայում սովորում է մոտ 150 000 օտարերկրացի ուսանող: Այս դեպքում ևս UNESCO-ի վիճակագրական ինստիտուտի տվյալները բավականին տարբեր են. ըստ վերջինիս` Թուրքիայում սովորում է 87 903 օտարերկրացի․
Նկ. 1. Ուսանողների ներհոսքը դեպի Թուրքիա և արտահոսքը Թուրքիայից 2004-17 թթ.` ըստ UNESCO-ի վիճակագրական ինստիտուտի (UIS) տվյալների
Գծապատկերից կարելի է նկատել, որ 2012 թվականից սկսած Թուրքիայում սովորող օտարերկրացի ուսանողների թիվը սկսել է գերազանցել արտերկրում սովորող թուրք ուսանողների թվին։
Տարբեր համալսարաններում կատարված հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ թուրք ուսանողների մոտավորապես կեսը չի վերադառնում Թուրքիա: Սակայն վերադարձողներն էլ չեն կարողանում իրականացնել իրենց առաքելությունը, քանի որ բախվում են թուրքական բուհերի պահպանողական մթնոլորտին, որում չկան հստակ ստանդարտներ, և որոշումները կայացվում են կամայականորեն:
Իրան
2005 թվականին Իրանում մշակվել է 20-ամյա հեռանկարային ծրագիր, որն իրականացվում է 5-ամյա պլաններով: Կառավարությունը բարձրագույն կրթության որակը բարելավելու ճանապարհով ձգտում է հնարավորինս շատ օտարերկրացի ուսանողներ հավաքագրել: 2010-15 թթ. պլանով նախատեսվել էր հավաքագրել 25 000 օտարերկրացի ուսանող, սակայն այժմ Իրանում, ըստ UNESCO-ի վիճակագրական ինստիտուտի տվյալների, սովորում է մոտ 21 000 ուսանող (նկ. 2): Նրանց մեծ մասը Աֆղանստանից, Սիրիայից, Իրաքից, Պակիստանից և Թուրքիայից է:
Նկ. 2. Ուսանողների ներհոսքը դեպի Իրան և արտահոսքը Իրանից 2004-17 թթ.` ըստ UNESCO-ի վիճակագրական ինստիտուտի (UIS) տվյալների
Իրանից «ուղեղների արտահոսքը» սկսվել է դեռևս 1979 թվականին` Իրանի Իսլամական Հանրապետության ստեղծումից հետո: Ըստ Արժույթի միջազգային հիմնադրամի տվյալների` 1990-ականներին Իրանը ունեցել է «ուղեղների արտահոսքի» շատ բարձր ցուցանիշ. երկիրը լքում էր բարձրագույն կրթություն ունեցողների 15%-ը: Ըստ հեղինակավոր շատ պարբերականների` Իրանից «ուղեղների արտահոսքը» դեռ շարունակվում է, սակայն Իրանի կառավարությունը 2019 թվականին հերքեց այդ լուրերը` հայտարարելով, որ Իրանից արտերկիր է մեկնում ուսանողների ընդամենը 1%-ը, մինչդեռ համաշխարհային միջինը 3% է, իսկ, օրինակ, տարածաշրջանի արաբական երկրներում` 30%: Ըստ գիտության և տեխնոլոգիաների գծով փոխնախագահ Սորենա Սաթարիի` այս հարաբերակցությունը փաստում է, որ Իրանը լքած մոտ 55 000 ուսանողները ստեղծում են ոչ թե «ուղեղների արտահոսք», այլ «ուղեղների շրջանառություն»: Սաթարին նաև հավաստում է, որ արտերկիր մեկնած իրանցիների մեծ մասը վերադառնում է Իրան: Վերադարձողների 25%-ին պետությունը ապահովում է համալսարաններում գիտական աշխատանքով, իսկ մնացածը աշխատում են կամ մասնավոր ընկերություններում, կամ ստեղծում են սեփական բիզնես:
Իրանցի ուսանողների նախընտրած ուղղություններն են ԱՄՆ-ն, Թուրքիան, Գերմանիան, Իտալիան և Կանադան: Հետաքրքիր է, որ չնայած EducationUSA-ը Իրանում չունի ներկայացուցչություն դիվանագիտական հարաբերություններ չունենալու պատճառով, սակայն արտերկրում սովորող պարսիկների 38%-ը սովորում է ԱՄՆ-ում:
Արտերկրում պարսիկ ուսանողների թվաքանակը սկսել է շատ դանդաղ աճել (նկ. 2), գնալով ավելի քիչ ուսանողներ են մեկնում արտերկիր և ավելի ու ավելի քչերը` վերադառնում: Գլխավոր պատճառը երկրում արժութային ճգնաժամերն են (նկ. 3), որոնց միջով պարբերաբար անցնում է Իրանի տնտեսությունը: Օրինակ` 2012 թվականին, որպես միջուկային զենքի սպառնալիք, ԱՄՆ-ն պատժամիջոց կիրառեց Իրանի Կենտրոնական բանկի դեմ, որի արդյունքում 10 օրվա ընթացքում պարսկական ռիալը արժեզրկվեց 1/3-ի չափով: Ձգտելով պահպանել արտարժույթի պահուստները` կառավարությունը գրեթե արգելեց դոլար գնել, արտերկրում կրթություն ստացող ուսանողները ստիպված էին շատ թանկ արտարժույթ գնել ու ամեն վայրկյան հաշվել, թե որքան է դոլարն այդ պահին և որքան կլինի վաղը: Այսպիսի ճնշման պարագայում պարսիկ ուսանողները, ովքեր «մինչև մեկնելը երդվել էին վերադառնալ Իրան, այլևս քիչ հավանական են համարում, որ կվերադառնան այնպիսի անկայուն տնտեսությամբ երկիր, ինչպիսին Իրանն է»:
Նկ. 3. Արժութային ճգնաժամերն Իրանում (1988-2018 թթ.)
Թուրքիան ու Իրանը օտարերկրացի ուսանողների թվաքանակով գերազանցում են Հայաստանին ու հարևան մյուս երկրներին, սակայն երկրում ուսանողների ընդհանուր թվաքանակի մեջ ունեցած տեսակարար կշռով (Թուրքիայում՝ 1․5%, Իրանում՝ 1%) ունեն ամենացածր ցուցանիշները․
Բնակչության մեծ թվով պայմանավորված՝ Թուրքիայից ու Իրանից ուսանողների արտահոսքները բացարձակ արժեքով ևս ամենամեծն են, սակայն տեսակարար կշռով դրանք ամենացածր ցուցանիշներն են (Թուրքիայից՝ 1%, Իրանից՝ 1․5%): Կարելի է նկատել, որ Թուրքիան միակ երկիրն է Հայաստանի և հարևան երկրների հետ համեմատած, որում օտարերկրացի ուսանողների թվաքանակը ավելի մեծ է, քան երկիրը լքող ուսանողների թվաքանակը։ Այսինքն՝ Թուրքիան կարողացել է այնքան բարելավել բուհական համակարգի որակը, որ հասել է բարձրագույն կրթության արտահանման և ներմուծման դրական հաշվեկշռի։
Այս թեմայով՝
2020-01-23 Ուղեղները պետք է հավաքագրել ողջ աշխարհից
2020-02-26 Սինգապուրի պայքարը «ուղեղների արտահոսքի» դեմ
2020-02-28 Չինաստանի, Հնդկաստանի և Սաուդյան Արաբիայի պայքարը «ուղեղների արտահոսքի» դեմ
2020-03-09 «Ուղեղների արտահոսք»․ Հայաստան, Վրաստան և Ադրբեջան
2020-03-15 Փյունիկը` մոխիրներից դեպի վերածնունդ. Հարավային Կորեա
