Է․ Ռոթի Նոբելյան մրցանակ ստանալու ելույթի ամփոփումը: Էլվին Էլիոթ Ռոթը 2012թ. արժանացել է Նոբելյան մրցանակի «Շուկայական համակարգերի ձևավորման պրակտիկայի և կայուն բաշխման տեսության» համար
Երբ մենք մտածում ենք շուկաների մասին, շատ հաճախ նկատի ենք ունենում ապրանքային շուկաները: Օրինակ, Նյու Յորքի ֆոնդային բորսայում 100 բաժնետոմս գնելու դեպքում պարտադիր չէ վաճառողին համոզել, որ լավ կվերաբերվեք այդ բաժնետոմսերին: Պետք չէ անհանգստանալ, արդյոք վաճառողը լավ է հոգացել բաժնետոմսերի մասին, երբ դրանք իր մոտ էր, թե՝ ոչ: Գինը կատարում է «ամբողջ աշխատանքը»: Նյու Յորքի բորսան «հայտնաբերում է» գին, որի դեպքում առաջարկը հավասար է պահանջարկին:
Բայց շատ շուկաներում գները չեն կատարում «ամբողջ աշխատանքը»: Օրինակ, Հարվարդն ու Սթենֆորդը ամերիկյան համալսարաններ են, որոնց ուսման վարձերը բարձր են, բայց վարձերի մեծությունը չի որոշում, թե ով է հաճախելու այդ համալսարաններ և ով՝ ոչ: Նախ դիմորդներն են ընտրում, թե որ համալսարանում են ցանկանում սովորել։ Եվ հետո Սթենֆորդն ու Հարվարդն են ընտրում նրանց, ում ցանկանում են տեսնել որպես համալսարանի ուսանող:
Այսպիսով, համալսարանները չեն հենվում միայն գների վրա: Դուք պարզապես չեք կարող ասել Սթենֆորդին, որ հաճախելու եք այդ համալսարան. նա պետք է ընդունի ձեզ: Աշխատուժի շուկաները նույնպես կախված չեն միայն գներից։ Դուք Google-ին չեք կարող պարզապես ասել, որ աշխատանքի եք գնալու այդտեղ: Նա պետք է վարձի ձեզ:
Յեյլի համալսարանը չի կարող պարզապես ասել ուսանողներին, որ հաճախեն Յեյլ: Յեյլը ուսանողների համար պետք է մրցի Հարվարդի և Սթենֆորդի հետ:
Google-ը պարզապես չի կարող վարձել նրան, ում ցանկանում է: Google-ը աշխատողների համար ստիպված է մրցել Facebook-ի հետ: Այսպիսով, դրանք շուկաներ են (matching markets), որոնցում դուք չեք կարող պարզապես ընտրել այն, ինչ ցանկանում եք (նույնիսկ, եթե կարողանաք դա թույլ տալ), դուք նույնպես պետք է ընտրվեք:
Այսպիսով, համալսարանի ընդունելությունն ու աշխատաշուկան երկկողմանի համադրելի շուկաների օրինակներ են (matching markets), որտեղ երկու կողմերն էլ ունեն նախապատվություններ:
Ոսանողների և համալսարանների համադրելիության ալգորիթմը, որն իր կառուցվածքով նման է քլիրինգային պալատին, հակիրճ կարելի է ներկայացնել հետևյալ կերպ․ ուսանողներից հարցնում ենք,- «Ո՞րն է ձեր ընտրած առաջին համալսարանը, ո՞րն է ձեր երկրորդ ընտրությունը, ո՞րն է ձեր երրորդ ընտրությունը: Գրեք այն»: Եվ մենք ասում ենք համալսարաններին. «Դասակարգեք ուսանողներին» ըստ նախընտրությունների կամ առաջնահերթությունների։ Մենք վերցնում ենք ներկայացված պատասխանները և դրանք ներմուծում համակարգիչ: Այս առաջին քայլում որոշ համալսարաններ ստանում են առաջին հայտով բազմաթիվ դիմումներ: Բայց համալսարաններն անմիջապես չեն ընդունում դիմած անձանց և ըստ նախապատվության պահում են «ամենանախընտրելի» անձանց անունները և մերժում են մնացածներին։ Եվ սպասում են մինչև երկրորդ հայտով դիմած ուսանողների անունները ստանալուն։ Եվ այդպես շարունակ։ Իսկ մերժված ուսանողները դիմում են իրենց ընտրած հաջորդ համալսարանը․ յուրաքանչյուր համալսարան դիտարկում է նոր հայտերը՝ դրանք համեմատելով «հին» չմերժված հայտերի հետ, նորից կատարում է ընտրություն, և այդպես շարունակ։
Ալգորիթմը դադարում է միայն այն դեպքում, երբ ոչ մի ուսանող այլևս չի մերժվում, ինչը, ի վերջո, պետք է տեղի ունենա, քանի որ ոչ մի ուսանող երկու անգամ չի դիմում միևնույն համալսարանը։ Երբ ալգորիթմը դադարում է, համալսարանները վերջապես ընդունում են բոլոր այն ուսանողներին, որոնց դիմումները նրանք պահել էին: Այդ պատճառով սա անվանվեց հետաձգված ընդունման ալգորիթմ, քանի որ ընդունումները հետաձգվում են մինչև վերջ, երբ բոլոր հայտերը դադարեցվեն: Ի՞նչ է նշանակում, որ ալգորիթմը տալիս է կայուն համընկնում: Դա նշանակում է, որ չկա մի ուսանող և համալսարան, որոնք չհամապատասխանեն միմյանց և ովքեր կգերադասեին լինել ընտրված միմյանց կողմից:
Հիշեք, որ սա ալգորիթմ է, որի մի կողմն առաջարկում է, իսկ մյուսը՝ ընդունում կամ մերժում։ Պարզվում է, որ առաջարկող կողմի համար միանգամայն անվտանգ է բացահայտել իր իրական նախասիրությունները:
Նմանապես, շատ ապակենտրոնացված շուկաներում բացահատվել է, որ տեղեկատվության փոխանցումը և ընտրանքները պահպանելը (օրինակ, թույլ տալով մարդկանց, ովքեր նախկինում ընտրություն էին կատարել, փոխել իրենց կարծիքը) օգնում է շուկային ավելի լավ աշխատել։
Շուկայի «դիզայները» պետք է շատ մտածի այն մասին, թե ինչ է ազատ շուկան: Կարծում ենք, որ ազատ շուկան այն շուկան է, որն ունի կանոններ և ինստիտուտներ, որոնք դրան թույլ են տալիս գործել ազատ: Երբ մենք խոսում ենք ազատ պտտվող անիվի մասին, նկատի չունենք անիվ, որը կապ չունի որևէ այլ բանի հետ: Մենք նկատի ունենք անիվ, որն ունի առանցք և առանցքակալներ: Ազատ շուկային անհրաժեշտ են ինստիտուտներ, որոնք թույլ կտան նրան լավ աշխատել: Նյու Յորքի ֆոնդային բորսայի նման շուկաները շատ կանոններ ունեն։ Դրանք laissez-faire շուկաներ չեն. կանոններ ունեն առավոտյան բացելու և ցերեկը փակվելու մասին, և դրանք օգնում են պահպանել շուկան: Եվ բորսան ունի կանոններ, որոնք օրենքի ուժ ունեն և դրանք նպատակ ունեն ապահովելու հասարակ ներդրողների մասնակցությունը շուկայում:
Այսպիսով՝ այն, ինչը Նյու Յորքի ֆոնդային բորսային թույլ է տալիս լավ աշխատել, կանոնների լավ ամբողջություն է: Հենց այդպես մենք պետք է մտածենք ազատ շուկաների մասին. մի շարք կանոններով շուկաներ, որոնք նրանց թույլ են տալիս ազատ աշխատել։
