Համավարակը և դրա հետ կապված ներքին խզումներն ու համաշխարհային ցնցումները զգալի հարված են հասցրել զարգացող տնտեսություններ ունեցող երկրներին, ինչպիսին նաև Հայաստանն է։ Այդ երկրները պետք է COVID-19 համավարակը հաղթահարեն արտահանման անկման, դրամական փոխանցումների (տրանսֆերտների) կրճատման և միջազգային վարկավորման խստացվող պայմանների ներքո: Համավարակը կանխելու համար կիրառվող սահմանափակումները մեծապես ավելի ծանր ազդեցություն են ունենում զարգացող, քան զարգացած տնտեսությունների վրա: Համաշխարհային բանկի կանխատեսումների համաձայն՝ զարգացող երկրների համար այս տարի տնտեսական անկումը կտատանվի -0,5-ից -5 տոկոսի սահմաններում։ Վերադարձ տնտեսական աճին Համաշխարհային բանկն ակնկալում է 2021 թվականին՝ 2,7-ից մինչև 6,4 տոկոս: Դա նշանակում է, որ զարգացող տնտեսություն ունեցող երկրներում արտադրության ծավալը, ամենայն հավանականությամբ, մինչև 2022 թվականը չի վերականգնվի 2019թ․ մակարդակին: 1871 թվականից ի վեր այսքան շատ տնտեսություններ անկման մեջ չեն եղել։
Գծապատկեր 1․ Անկման մեջ գտնվող տնտեսությունների մասնաբաժինը, %
Աղբյուրը՝ Financial Times
Նրանք, ովքեր շաբաթներով տանը մնացին կամ դեռ շարունակում են մնալ, հասկանում են համընդհանուր սոցիալական հեռավորության քաղաքականության տնտեսական ծախսերը: 2020 թ․ առաջին եռամսյակի վիճակագրական տվյալները ցույց են տալիս, որ այդ ծախսերը բավական մեծ են: Ուսումնասիրությունների համաձայն՝ եթե աշխատուժի առաջարկի վրա դրված սահմանափակումները 30%-ով կրճատում են արդյունավետ աշխատած ժամերը, ապա արդյունքի վրա ազդեցությունը՝ կորուստը, կլինի 20%-ի չափով: Աշխատանքային տարիքի մեկ աշխատողին բաժին ընկնող աշխատած ժամերը կրճատվել են 25%-ով, ընդ որում՝ այդ անկման կեսը պայմանավորված է մեկ աշխատողի աշխատանքային ժամերի, այլ ոչ թե զբաղվածության կրճատումով: Աշխատանքային ժամերի ավելի քան 60%-ը տնից է եղել՝ համեմատած 2017-2018 թվականների մոտ 10%-ի հետ:
Սոցիալական հեռավորության քաղաքականության ու համավարակի կանխարգելման այլ միջոցառումների պահպանումը և դրանց տևողության վերաբերյալ անորոշությունն ունեն լրացուցիչ անուղղակի հետևանքներ, որոնք խորացնում են տնտեսական անկումը և կարող են դանդաղեցնել տնտեսության վերականգնումը: Այդ անուղղակի հետևանքները ներառում են.
- Մատակարարման շղթաների վերափոխումը, աշխատանքի ու հեռահաղորդակցման նոր ձևերը, ինչպես նաև գործունեության ավելի փոքր մասշտաբը նվազեցնում են արդյունավետությունը:
- Գործազրկության մակարդակի բարձրացումը ենթադրում է դանդաղ վերականգնում: Նախորդ անկումները ցույց են տվել, որ գործազրկության կտրուկ բարձրացումից հետո տնտեսության վերականգնման փուլում աշխատողների ու աշխատատեղերի համապատասխանեցումը դանդաղ գործընթաց է:
- Փոքր շրջանառու կապիտալ և սահմանափակ վարկային գծեր ունեցող շատ ընկերություններ, հատկապես նրանք, որոնք գործում են ինտեսիվ շփումով բնութագրվող ոլորտներում, ինչպիսիք են ճանապարհորդությունները և զվարճությունները, հավանաբար կսնանկանան: Այդպիսի ընկերությունների վերագործարկումը կարող է լինել ժամանակատար և ծախսատար գործընթաց:
- Վտանգված է ֆինանսական կայունությունը, քանի որ եկամտի ցնցումներին ենթարկվող տնային տնտեսությունները և ընկերությունները կարող են խնդիրներ ունենալ իրենց պարտքերը սպասարկելու հարցում՝ նվազեցնելով բանկային կապիտալը:
- Ներդրումները նվազել են, քանի որ համավարակի տևողության վերաբերյալ անորոշության և ապագա թույլ տնտեսական աճի սպասումների պատճառով կայուն եկամուտ ունեցող տնտեսական գործակալները (տնային տնտեսություններ, ձեռնարկություններ) մեծացրել են իրենց նախազգուշական խնայողությունները (կատարվում են ապագա եկամուտների նկատմամբ անորոշության հետևանքով։
Զարգացող երկրներում աշխատուժի մեծ մասն աշխատում է շատ փոքր ձեռնարկություններում, իսկ աշխատողներն ունեն համեմատաբար ցածր կրթական մակարդակ: Զարգացող երկրների այս առանձնահատկությունները մեծացնում են սոցիալական հեռավորության քաղաքականության ուղղակի ծախսերը, քանի որ աշխատանքների մասնաբաժինը, որը հնարավոր է կատարել տնից, շատ ավելի փոքր է:
Այդ անուղղակի հետևանքներից շատերը տեղի են ունենում, քանի որ որոշ ընկերություններ և տնային տնտեսություններ քիչ եկամուտ ունեն կամ չունեն, մինչդեռ դրանք դեռևս բախվում են հաստատուն ծախսերի հետ: Ընկերությունները պետք է ծածկեն դեռևս օգտագործվող աշխատուժի և կապիտալի վրա կատարվող ծախսերը, իսկ տնային տնտեսությունները պետք է վճարեն վարձակալության, սննդի, առողջության ապահովագրության և այլնի համար: Զարգացող երկրների կառավարությունները բախվում են եկամուտների կորուստների և ծախսերի ու սոցիալական փոխանցումների պահանջարկի մեծացման հետ:
Շատ զարգացող տնտեսություններում COVID-19-ի ցնցումը մեղմելու համար պարտք վերցնելն իրագործելի չէ, քանի որ այդ երկրների համար ավելի դժվար է ապագա հարկային եկամուտները հուսալիորեն տրամադրել հարկաբյուջետային ընդլայնման համար այսօր: Բացի այդ, համավարակով պայմանավորված տնտեսական անկայուն իրավիճակը հանգեցրել է զարգացող տնտեսություններից կապիտալի արտահոսքի: Այս մասին փաստում են Միջազգային ֆինանսների ինստիտուտի տվյալները, որը կանխատեսում է հետագա արտահոսքի որոշակի ռիսկ 2-րդ եռամսյակում: Զարգացող տնտեսություններից պորտֆելային ներդրումների (օրինակ՝ տարբեր արժեթղթերում ներդրումները) արտահոսքի արագությունն ու մեծությունը վկայում են, որ իրենց կառավարությունների և ընկերությունների համար շատ դժվար կլինի պարտատոմսեր թողարկել COVID-19-ի պատճառով իրենց եկամուտների ժամանակավոր անկումը ֆինանսավորելու համար:
Արժույթի միջազգային հիմնադրամը և Համաշխարհային բանկը պարտավորվել են միասին 1160 միլիարդ դոլար հատկացնել, որպեսզի օգնեն զարգացող տնտեսություններին COVID-19-ի դեմ պայքարի գործում: Սա բավական մեծ գումար է, որը համարժեք է ցածր և միջին եկամուտներ ունեցող երկրների ընդհանուր ՀՆԱ-ի 4%-ին: Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով, որ զարգացող տնտեսություններում հարկերը համամասնական են եկամուտներին, միջազգային ֆինանսական կառույցների այդ օգնությունն ավելի քիչ է, քան անկման հետևանքով հարկային եկամուտների ակնկալվող կորուստը:
Զարգացող տնտեսությունները բախվում են նաև այլ դժվարությունների: Այդ երկրներից ապրանքներ արտահանողները գործ ունեն իրենց արտահանած ապրանքների գների կտրուկ անկման հետ: Bloomberg-ի՝ ապրանքային գների ինդեքսը Չինաստանում համավարակի բռնկումից սկսած նվազել է 20%-ով՝ հիմնականում պայմանավորված նավթի գներով: Շատ երկրներում զբոսաշրջությունը կազմում է արտահանման ավելի քան 20%-ը: Եթե սոցիալական հեռավորությունը և միջազգային ճանապարհորդությունների սահմանափակումները պահպանվեն մի քանի եռամսյակ, այդ երկրները ստիպված կլինեն կրճատել ներմուծումը կամ գտնել արտարժույթի այլ աղբյուրներ:
Զարգացած տնտեսություններում համավարակի կանխարգելման համար կիրառվող սահմանափակումների և գործազրկության հետևանքով նվազել են աշխատանքային միգրանտների կողմից դեպի իրենց երկրներ կատարվող դրամական փոխանցումները: Շատ աղքատ երկրների համար արտերկրից ստացվող դրամական փոխանցումները կազմում են ՀՆԱ-ի ավելի քան 10%-ը: Կենտրոնական Ամերիկայի երկրներից ստացված տվյալները ցույց են տալիս, որ մարտի վերջին տրանսֆերտները կրճատվել են 40%-ով: Դրամական փոխանցումների կրճատումն ու սոցիալական հեռավորության սահմանափակումները կարող են արագորեն սպառել այդ փոխանցումները ստացողների իրացվելի ակտիվները (կանխիկ դրամական միջոցները կամ այն ակտիվները, որոնք հեշտությամբ կարող են վերածվել կանխիկի կարճ ժամանակահատվածում):
Քիչ զարգացած երկրներում քաղաքականություն մշակողները ներկա իրավիճակում բախվում են շատ դժվար երկընտրանքի: Նախ, նրանք ստիպված են իրենց հասարակություններին համավարակից պաշտպանել առողջապահական թույլ ենթակառուցվածքներով: Միևնույն ժամանակ, համաշխարհային խոշոր ցնցումներից արդեն տուժած երկրներում սոցիալական հեռավորության երկարատև քաղաքականությունը կարող է կործանարար լինել: Բացի այդ, զարգացող երկրներում ճգնաժամը սպառնում է առողջապահության և սոցիալական ապահովության ոլորտում կարևոր ծրագրերի լուրջ թերֆինանսավորմամբ։
Ուսումնասիրություններ են իրականացվում նաև սպառման և COVID-19-ի պատճառով մահվան դեպքերի փոխհարաբերության մասով։ Հաշվարկել է մահանալու մեծացած հավանականության հետևանքով սպառման կորստից չստացված օգտակարության և ընթացիկ սպառման օգտակարության միջև տարբերությունը: ԱՄՆ պարամետրերով դրանց ելակետային գնահատականը ցույց է տալիս, որ առանց միջամտության համավարակի տարածումը թույլ տալու ծախսը կազմում է տարվա կտրվածքով սպառման ծավալի մոտ 25%-ը: Ուստի զարգացող երկրում մեկ տարվա սահմանափակման արժեքը, հավանաբար, ավելի բարձր է: Համավարակի զսպման տնտեսական ծախսերը կարող են մեղմել սոցիալական հեռավորության թիրախավորված քաղաքականությունները, որոնցից հաճախ կիրառվող ձևերից մեկը միայն վարակիչ անձանց մեկուսացումն է։
COVID-19 համավարակը սպառնում է լինել ամենամեծ մակրոտնտեսական ցնցումը, որին բախվում են զարգացած և զարգացող երկրները վերջին 100 տարվա ընթացքում: Ավելին, այն հարվածելու է բնակչության որոշակի խմբերի: Զարգացած երկրներից շատերը կկարողանան մեղմել դրա ազդեցությունը` ապահովված աշխատողներից ռեսուրսները վերաբաշխելով առավել տուժածներին: Սակայն, նման քաղաքականությունը դժվար թե հասանելի լինի զարգացող երկրներին՝ ավելի ընդգծված դարձնելով քաղաքականություն մշակողների՝ առողջության և հարստության միջև փոխզիջումը: Հետևաբար, կարևոր նշանակություն ունի, որ տնտեսագետներն ու համաճարակաբանները միասին աշխատեն` մշակելով առողջապահական և տնտեսական համակարգված միջոցառումներ COVID-19-ի հետևանքների մեղման համար:
