Այսօր երկրները ոչ միայն ձգտում են պատրաստել որակյալ մասնագետներ, այլև միջազգային մակարդակում մրցակցում են իրենց անհրաժեշտ մասնագետներին ներգրավելու համար, ինչպես նաև մշակում են տարբեր ծրագրեր նրանց երկրում պահելու համար։ Բարձր որակյալ մասնագետների մրցակցության համար երկրների կողմից իրականացվող ծրագրերի, միջոցառումների կամ քաղաքականությունների գնահատման համար 2013 թ․-ից սկսած յուրաքանչյուր տարի հաշվարկվում և համապատասխան զեկույցի տեսքով հրապարակվում է Տաղանդների համաշխարհային մրցունակության ինդեքսը (GTCI)։
Ինդեքսը գնահատում է այն թե ինչ են անում երկրները բարձր որակավորված աշխատուժ պատրաստելու և ներգրավելու, ինչպես նաև այդ աշխատուժը երկրում պահպանելու համար: Համաձայն GTCI 2020 զեկույցի՝ Հայաստանը 43․5 միավորով 132 երկրներից կազմված վարկանիշային աղյուսակում զբաղեցրել է 60-րդ հորիզոնականը։ Հայաստանի համար ևս ինդեքսը հաշվարկվում է 2013թ․-ից։ 2013թ․ զեկույցում Հայաստանը 42 միավորով 103 երկրների մեջ զբաղեցրել էր 61-րդ հորիզոնականը, գտնվել Միջինից ցածր եկամուտներ ունեցող երկրների խմբում և այդ խմբի 19 երկրների մեջ ընդհանուր ինդեքսով զբաղեցրել 3-րդ տեղը։ 2019 թ․ Հայաստանը տեղափոխվել է Միջինից բարձր եկամուտներ ունեցող երկրների խումբ։
Հայաստանի վարկանիշը (տեղը վարկանիշում և միավորը)
Վերջին երկու տարում ընդհանուր ինդեքսով ունենք որոշակի բարելավում և դիրքի բարձրացում վարկանիշային աղյուսակում։ Դրան հիմնականում նպաստել են տաղանդների ներգրավման և երկրում առկա միջավայրի, հնարավորությունների ուղղությամբ, որոշ չափով էլ մասնագիտական և տեխնիկական հմտությունների մասով կատարված աշխատանքները։ Սակայն արտասահմանից տաղանդավոր մարդկանց ներգրավելու ցուցանիշով Հայաստանը բավական վատ դիրքում է, իսկ վերջին տարիներին այդ ցուցանիշով վարկանիշային աղյուսակում հետընթաց է գրանցել։ Ինդեքսի հիմնական բաղադրիչներից վատթարացում է արձանագրվել միայն Գլոբալ գիտելիքների հմտությունների բաղադրիչը։
Հայաստանի համար ինդեքսի և դրա հիմնական բաղադրիչների փոփոխությունները
Ինդեքսի հիմնական բաղադրիչներով միջին դիրքում ենք, բացառությամբ տաղանդների պատրաստման բաղադրիչով։ Այդ ցուցանիշով, որը նկարագրում է կրթական համակարգը, պետության կողմից դրա վրա կատարվող ծախսերը, մասնագետների հմտությունների զարգացման և շարունակական կրթության հնարավորությունները, զբաղեցնում ենք բավական ցածր դիրքեր։ Սա խոսում է ոչ մրցունակ կրթական համակարգի մասին։
GTCI 2020-ի հաշվարկներում ներառվել են ընդհանուր 70 ցուցանիշներ: Հիմնվելով մանրակրկիտ գնահատման և վերլուծության վրա՝ ինդեքսը տեղեկություններ է տալիս տաղանդների համար տարվող քաղաքականության վերաբերյալ երկրի հարաբերական ուժեղ և թույլ կողմերի մասին: Անդրադառնանք Հայաստանի որոշ ցուցանիշներին՝ ըստ ոլորտների։
Տնտեսական միջավայրը
Ինդեքսի առաջին բաղադրիչը գնահատում է տնտեսական կողմը՝ կարգավորման և շուկայական միջավայրը, բիզնես և աշխատանքային միջավայրը ու տեխնոլոգիաների ներդրումը։ Պետական կարգավորման միջավայրը վերջին տարիներին չի բարելավել ու մնում է ցածր։ Սակայն կարգավորման որակի առումով առկա է որոշակի բարելավում։ Ցածր ցուցանիշներ ունենք կառավարության արդյունավետության, կոռուպցիայի մասով, հետազոտությունների և մշակումների վրա կատարվող ծախսերի գծով։ Վերջին տարիներին զգալի բարելավվել է նաև շուկայական միջավայրը։ 2020թ․ կտրուկ լավացել է տեղական շուկաներում մրցակցությունը։
Կրթական ոլորտը
Շատ կարևոր տեղ է հատկացվում տաղանդների պատրաստման և ներգրավման՝ երկրի հնարավորությունների գնահատմանը։ Ընդ որում՝ տաղանդների պատրաստումը Հայաստանի թույլ կողմերից է։ Մեր երկրում սովորող օտարերկրացի ուսանողների թվով միջին ցուցանիշ ունենք, իսկ տաղանդավոր մարդկանց ներգրավելու գործում անարդյունավետ ենք աշխատում։ Բավական վատ վիճակ է նաև ֆորմալ կրթության առումով։ Մասնագիտական ուսուցման մակարդակով կայուն միջին դիրքում ենք։ Բարձրագույն կրթության մասով համեմատաբար ավելի բարձր դիրքում ենք, քան մասնագիտական ուսուցման դեպքում։ Համալսարանների վարկանիշով Հայաստանը նույնպես ցածր դիրքերում է։ ՀՆԱ-ի նկատմամբ բարձրագույն կրթության վրա կատարվող պետական ծախսերը մյուս երկրների համեմատ շատ ցածր են: Այս ցուցանիշով զիջում ենք նաև բոլոր հարևան երկրներին, իսկ ԵԱՏՄ երկրներից մի փոքր առաջ ենք Ղազախստանից և Ղրղզստանից։
Բավական լավ դիրքում ենք բարձր հմտություններով մարդկանց հարաբերակցությամբ։ Սակայն Հայաստանում որակավորված, հմուտ աշխատողներ գտնելը դյուրին չէ։ Աշխատուժի մեջ մասնագետների մասնաբաժինը միջինից մի փոքր բարձր է։ Միջին դիրք ունենք բարձրագույն կրթությամբ աշխատուժի հարաբերակցությամբ, իսկ բարձրագույն կրթությամբ բնակչության տեսակարար կշռով առաջին հնգյակում ենք՝ 2020 թ․ զեկույցում զբաղեցնելով 4-րդ տեղը։ Սա Հայաստանի ուժեղ կողմերից մեկն է։
Ընդհանուր առմամբ, տնտեսությանը կրթական համակարգի համապատասխանության տեսանկյունից միջին մակարդակ ունենք, սակայն վերջին տարիներին փոքր բարելավում է նկատվում։ Մեկ աշխատողի աշխատանքի արտադրողականությունը շարունակում է միջինից ցածր մնալ։ Այս ցուցանիշով հարևան երկրներից առաջ ենք միայն Վրաստանից։
Գիտական և ՏՏ ոլորտը
Գիտական ոլորտում թեև ընդհանուր գնահատականներով միջին ցուցանիշներ ունենք, սակայն դրանք վերջին 3 տարիներին անընդհատ վատթարանում են։ Գիտնականների և ճարտարագետների հասանելիության առումով միջին ցուցանիշներ ունենք։ Գիտական հոդվածների (ֆիզիկա, կենսաբանություն, քիմիա, մաթեմատիկա, կլինիկական բժշկություն, կենսաբժշկական հետազոտություն, ճարտարագիտություն և տեխնոլոգիա, տիեզերքի մասին գիտություններ) քանակով նույնպես միջին դիրքում ենք, սակայն վերջին տարիներին ունենք անկում։ Հարևան երկրներից զգալի հետ ենք Իրանից և Թուրքիայից։
Չնայած բարձր տեխնոլոգիաների զարգացումը Հայաստանում արդեն տևական ժամանակ համարվում է գերակա ուղղություն, այս ոլորտում նույնպես առկա է միջին մակարդակ։ Միջին ցուցանիշներ ունենք տեխնոլոգիաների օգտագործման, նոր տեխնոլոգիաներում ներդրումների գծով։ Իսկ օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների միջոցով նոր տեխնոլոգիաներ ներգրավելու գործում միջինից էլ ցածր ցուցանիշներ ունենք։ Վերջին տարիներին կայուն միջին մակարդակ է առկա նաև տեղեկատվական և հաղորդակցության տեխնոլոգիաների ենթակառուցվածքի մասով։
Արտահանման մեջ բարձր տեխնոլոգիաների արդյունաբերության մասնաբաժնով միջին դիրք ունենք։ Ընդ որում՝ այս ցուցանիշով Հայաստանը բավական առաջ է հարևան երկրներից։ Միջինից մի փոքր բարձր է նորարարական արտադրանքի ինդեքսը: Այս ցուցանիշով հարևան երկրներից զիջում ենք միայն Իրանին, իսկ Թուրքիայի հետ նույն դիրքում ենք։
Ինչպես տեսնում ենք, տաղանդների համաշխարային մրցունակության ինդեքսը տեղեկություններ է տալիս երկրների վերաբերյալ, ինչը հնարավորություն է տալիս համեմատություններ կատարել ինչպես հարևան, այնպես էլ գործընկեր երկրների հետ։ Դա թուլ է տալիս գնահատել տաղանդների համար Հայաստանի մրցակցային հնարավորությունները։ Մասնավորապես, ընդհանուր ինդեքսով Հայաստանը հարևան երկրներից զիջում է միայն Ադրբեջանին, ընդ որում՝ ինդեքսի բոլոր հիմնական բաղադրիչներով, բացառությամբ Գլոբալ գիտելիքների հմտությունների բաղադրիչի։ ԵԱՏՄ անդամ երկրներից զիջում է Ռուսաստանին (վարկանիշային աղյուսակում 48-րդը) և Ղազախստանին (54-րդ տեղ)։ Բելառուսը վարկանիշային աղյուսակում ներառված չէ։ Տաղանդավոր մարդկանց երկրում պահելու տեսանկյունից Հայաստանը թեև վերջին տարիներին արձանագրել է դրական միտում, սակայն շարունակում է ցածր դիրքերում մնալ։ Ընդհանուր առմամբ, կարևոր ցուցանիշներով աշխարհում գրավում ենք միջին դիրք։
Ինդեքսը հնարավորություն է տալիս հասկանալու տաղանդների պատրաստման, ներգրավման և նրանց երկրում պահելու համար Հայաստանի հարաբերական ուժեղ և թույլ կողմերը։ Հատկապես պետք է ուշադրություն դարձնել թույլ կողմերի վրա, որոնցից ամենակարևորը կրթությունն է։ Այս ինդեքսը նույնպես մատնանշում է կրթական համակարգի առանցքային լինելը։ Հետևաբար, անհապաղ քայլեր են հարկավոր կրթական ոլորտն առաջ մղելու և մրցակցային դարձնելու համար։
Որակյալ մասնագետներ պատրաստելը և ներգրավելը երկրներին բերում են մրցունակություն, նորարարություն և, հետևաբար, տնտեսական աճ։ Զուգահեռ նաև աշխատանքներ պետք է տարվեն բարձր որակավորմամբ աշխատուժին Հայաստանում պահելու համար, քանի որ այս ցուցանիշով ևս մեր երկիրը շատ թույլ դիրքեր ունի։ Եթե այս ուղղությամբ քայլեր չձեռնարկվեն, ապա անարդյունավետ է դառնում մասնագետների պատրաստումն ու ներգրավումը, իսկ կորցնելով որակյալ աշխատուժը՝ կորցնում ենք նաև արագ զարգանալու և մրցակցային լինելու հնարավորությունները։
Այս թեմայով՝
