Էլինոր Օստրոմ․ Բարդ տնտեսական համակարգերի բազմակենտրոն կառավարումը

Էլինոր Օստրոմը 2009թ․ արժանացել է Նոբելյան մրցանակի «տնտեսական կառավարման, մասնավորապես՝ հասարակության կառավարման վերլուծության համար»։

2009թ․ Է․ Օստրոմի Նոբելյան մրցանակ ստանալու ելույթի ամփոփումը

Ընդհանուր օգտագործման ռեսուրսների և հանրային բարիքների կառավարման մեխանիզմների արդյունքների ժամանակակից հետազոտությունները հիմնված են դասական տնտեսագիտության տեսության վրա։ Միաժամանակ զարգանում են նոր տեսություններ բացատրելու այն երևույթները, որոնք չեն հանդիպում «շուկայի» և «պետության» դիխոտոմիկ «աշխարհում»: Հետազոտողները պարզ համակարգերով տեսությունների և մոդելների փոխարեն աստիճանաբար օգտագործում են ավելի բարդը՝ հասկանալու խնդիրները, որոնց բախվում են ժամանակակից հասարակությունում փոխհամագործակցող մարդիկ։

Ներկայումս շատ հետազոտողներ տեսական նոր ջանքեր են ձեռնարկում մշակելու անհատական ընտրության ավելի ընդհանուր տեսություն, որն ընդունում է վստահության կենտրոնական դերը սոցիալական խնդիրները լուծելու համար:

Քսաներորդ դարի կեսերին գերիշխող գիտական ջանքերը փորձել են աշխարհը դիտարկել հասարակ մոդելների մեջ և քննադատել են ինստիտուցիոնալ մեխանիզմները: Հակիրճ ներկայացնենք այն հիմնական ենթադրությունները, որոնք արվել են այդ ժամանակ, բայց վիճարկվել են գիտնականների կողմից ամբողջ աշխարհում:

Շուկան դիտարկվում էր որպես մասնավոր ապրանքների արտադրության և փոխանակման օպտիմալ «հաստատություն»: Ոչ առևտրային ապրանքների համար անհրաժեշտ էր, որպեսզի կառավարությունը շուկայի կանոններ և հարկեր սահմանի: Առանց հիերարխիկ բնույթի կառավարության միջամտության քաղաքացիներն ու պաշտոնատար անձինք չէին կարողանա ստեղծել հասարակական այնպիսի «ապրանքներ», ինչպիսիք են խաղաղությունն ու անվտանգությունը:

Աշխարհի մասին այս տեսակետը բացատրում էր մասնավոր ապրանքների արտադրության և փոխանակման շուկաների հետ կապված փոխգործակցության օրինաչափությունները, բայց այն պատշաճ կերպով հաշվի չի առնում մասնավոր ընկերությունների զարգացման ներքին դինամիկան։ Այն նաև չի արտացոլում ինստիտուցիոնալ պայմանավորվածությունները, որոնք մարդիկ ստեղծում են հանրային ապրանքներն ու ընդհանուր ռեսուրսներն ապահովելու, կառավարելու և ղեկավարելու համար:

Մարդիկ հիմնականում դիտարկվում էին որպես սպառող կամ ընտրող: Ընդ որում՝  տնտեսագիտության և խաղերի տեսության մեջ ենթադրվում էր, որ բոլոր անհատները լիովին ռացիոնալ են: Այսինքն, նրանք գիտեն․

1․ տվյալ իրավիճակում գոյություն ունեցող բոլոր հնարավոր ռազմավարությունները,

2․ յուրաքանչյուր ռազմավարության հետ կապված բոլոր արդյունքները՝ հաշվի առնելով տվյալ իրավիճակում ուրիշների հավանական վարքը, և

3․ այդ արդյունքների դասակարգումն ըստ սպասվող սեփական շահույթի մակարդակի:

Անհատի այս մոդելն առաջացրեց հիմնավորված կանխատեսումներ՝ կապված մրցակցային շուկայում հատուկ հատկանիշներով ապրանքների փոխանակման արդյունքների, բայց ոչ սոցիալական երկընտրանքի հետ:

Հաշվի առնելով վերջին հիսուն տարվա էմպիրիկ ուսումնասիրությունների լայն շրջանակը՝ մենք այժմ գիտենք, որ ռացիոնալ, բայց «անօգնական» սոցիալական երկընտրանքների թակարդի մեջ ընկած անհատները չեն ենթարկվում տարբեր մեթոդներով մեծ թվով ուսումնասիրությունների: Մյուս կողմից, մենք չենք կարող չափազանց լավատես լինել և ենթադրել, որ այդ երկընտրանքները միշտ կլուծվեն ներգրավված անձանց կողմից:

Այսպիսով, մենք բախվում ենք մեր տեսությունների զարգացման բարդ խնդրին՝ հասկանալու և կանխատեսելու, թե երբ ընդհանուր ռեսուրսների երկընտրանքի մեջ ներգրավված անձինք կկարողանան ինքնակազմակերպվել և ինչպես են նրանց առջև ծառացած խնդիրներն ազդում իրենց ռազմավարության, կարճաժամկետ հաջողության հասնելու ջանքերի և նախնական ձեռքբերումների երկարաժամկետ կայունության վրա: Պետք է ավելի լավ տեսական պատկերացում կազմել մարդու վարքագծի, ինչպես նաև մարդու առջև ծառացած բազմազան խնդիրների ազդեցության մասին:

Թեև դեռևս հնարավոր չէ մատնանշել մարդու վարքագծի մասին տեսություն, որը հաջող ձևակերպվել և փորձարկվել է, գիտնականները ներկայումս ներկայացնում և փորձարկում են ենթադրություններ, որոնք, ամենայն հավանականությամբ, կլինեն ապագա զարգացումների հիմքում։  Դրանք վերաբերում են․

1․ կրկնվող իրավիճակներում ռացիոնալ անհատների կողմից ավելի ամբողջական և ավելի հուսալի տեղեկատվություն ստանալու ունակությանը,

2․ ամենօրյա որոշումներ կայացնելու հարցում էվրիստիկաներն օգտագործելուն և

3․ ռացիոնալ անհատների անձնական, ինչպես նաև ուրիշների օգուտների հետ կապված նորմերին ու նախասիրություններին։

Երբ սահմանափակ թվով ռացիոնալ անհատներ որոշ ժամանակ փոխգործակցում են, խելամիտ է ենթադրել, որ նրանք ավելի ճշգրիտ տեղեկություններ գիտեն միմյանց հավանական գործողությունների վերաբերյալ: Սակայն, որոշ դեպքերում այդ փոխգորակցությունը մոտենում է մաթեմատիկական քաոսին, որում հնարավոր չէ ամբողջական տեղեկատվություն ստանալ ապագա իրադարձությունների բոլոր հավանական համադրությունների մասին:

Անհատները սովորում են նաև նորմեր. ներքին գնահատականներ, որոնք բացասական կամ դրական են և կապված են կոնկրետ գործողությունների հետ, ինչպիսիք են ստելը կամ հատուկ իրավիճակներում համարձակ լինելը: Անհատական ​​նորմերի շարքում են այնպիսինները, որոնք կապված են ուրիշների կողմից ձեռք բերված արդյունքների գնահատման հետ: Ենթադրվում է, որ անհատները, ովքեր պարբերաբար աշխատում են թիմերում, կընդունեն նորմեր և ավելի շատ կվստահեն միմյանց, քան միայնակ աշխատող անհատները: Ոչ բոլոր անհատներն ունեն միևնույն նորմերը կամ իրավիճակի ընկալումները: Սակայն, մարդկանց կողմից նորմերն ընդունելը բավարար չէ սոցիալական երկընտրանքի մեջ վարքը կանխատեսելու համար, հատկապես հաղորդակցման հնարավորություն չունեցող շատ մեծ խմբերում: Նույնիսկ նորմերի պահպանման ուժեղ նախասիրությունների դեպքում, կախված իրավիճակից, «դիտարկվող վարքագիծը կարող է տարբերվել , քանի որ «ճշմարիտի» ընկալումը կփոխվի»: Դա պայմանավորված է անհատական ​​տարբերություններով, սակայն անհատների փոխազդեցությունների պայմանները ժամանակի ընթացքում նույնպես ազդում են վարքի վրա:

Կենսաբաններն ընդունում են, որ օրգանիզմի արտաքին տեսքի և վարքի վրա ազդում է միջավայրը, որտեղ այն զարգանում է: Օրինակ, որոշ բույսեր թույլ լույսավորության դեպքում ունեն մեծ, բարակ տերևներ (որոնք ուժեղացնում են ֆոտոսինթեզը), և ուժեղ լույսի դեպքում՝ նեղ, ավելի հաստ տերևներ (որոնք ջուրը պահպանում են), որոշ միջատների մոտ թևերը զարգանում են միայն այն դեպքում, եթե ապրում են մարդաշատ պայմաններում։ Բնապահպանական պայմանների նման զարգացումն այնքան սովորական է, որ այն կարելի է համարել կենդանի էակների համընդհանուր ունիվերսալ «սեփականություն»:

Սոցիոլոգները նույնպես պետք է գիտակցեն, որ անհատական վարքագծի վրա խիստ ազդում է այն միջավայրը, որում փոխազդեցությունները տեղի են ունենում։

Ուսումնասիրությունները հաստատում են, որ փոխգործակցության մասնակիցների միջև վստահության ամրացումը և ինստիտուցիոնալ կանոնների մշակումը սոցիալական երկընտրանքները հաղթահարելու ամենաարդյունավետ և վճռորոշ մեխանիզմներն են: Մարդիկ ոչ միայն ընդունում են նորմեր, այլև այն, որ իրավիճակի կառուցվածքը բավարար տեղեկատվություն է տալիս այլոց հավանական վարքի մասին: Այսպիսով, որոշ դեպքերում կարելի է դուրս գալ այն կանխավարկածից, որ ռացիոնալ անձինք անօգնական են սոցիալական երկընտրանքի խնդիրները հաղթահարելու համար:

Պետական քաղաքականության վերլուծության ամենակարևոր դասն այն է, որ մարդիկ ավելի բարդ մոտիվացիոն կառուցվածք և ավելի շատ կարողություն ունեն սոցիալական երկընտրանքները լուծելու համար, քան առաջարկվում էր ռացիոնալ ընտրության ավելի վաղ տեսության մեջ: Պետական քաղաքականության հիմնական նպատակը պետք է լինի մարդկանց մեջ լավագույնը բացահայտող հաստատությունների զարգացումը խթանելը: Մենք պետք է հարցնենք, թե ինչպես են բազմաբնույթ, բազմակենտրոն ինստիտուտները օգնում կամ խոչընդոտում նորարարությանը, սովորելուն, հարմարվողականությանը, վստահությանը, մասնակիցների համագործակցությանը, ինչպես նաև ավելի արդյունավետ, արդար և կայուն արդյունքներ ձեռք բերելուն: