Ադամ Սմիթը և կառավարության միջամտությունը տնտեսությանը

1776թ․ լույս տեսավ տնտեսագիտության հիմնարար ստեղծագործություններից մեկը՝ շոտլանդացի տնտեսագետ, փիլիսոփա Ադամ Սմիթի հայտնի «Ազգերի հարստություն» գիրքը։ Այն համարվում է քաղաքատնտեսությանը նվիրված առաջին աշխատությունը, որում մեծ տեղ էր հատկացված տնտեսության մեջ կառավարության ունեցած դերակատարության ուսումնասիրությանը։ Հայտնի տնտեսագետը ձևակերպել է երեք հիմնական գործառույթ, որ պետք է իրականացվի կառավարության կողմից։ Առաջին գործառույթը սոցիալական ապահովության ներքին կարգավորումների ստեղծումն է, ինչպես նաև հասարակության պաշտպանության ապահովումն այլ հասարակությունների կողմից ներխուժումներից կամ հարձակումներից։ Երկրորդ գործառույթն օրենքի համատեքստում արդարության ճշգրիտ իրականացման հաստատումն է։ Երրորդ գործառույթը հանրային բարիքներ ապահովելն ու այնպիսի հասարակական ինստիտուտներին աջակցելն է, որոնք երբեք չեն կարող լինել ինչ-որ կոնկրետ առանձին անձանց կամ որոշակի խմբերի հետաքրքրություններում։ Այդպիսի օրինակ են տրանսպորտը, առողջապահությունը, կրթությունը։ Այնուամենայնիվ, կարծես թե կառավարության միջամտությունը ներկայումս դուրս է եկել այս գործառույթների շրջանակից։ Այսօր ժամանակակից հասարակությունը դիտարկում է կառավարության այլ գործառույթներ հասարակության պաշտպանության բնագավառում, օրինակ՝ հարստության և եկամուտների վերաբաշխումը, զբաղվածությունը և տնտեսական աճը, կայուն զարգացումը և տնտեսության կայունությունը։

Մինչդեռ Սմիթը գտնում էր, որ տնտեսությանը պետք է թույլ տալ գործել ինքնուրույն, կառավարության կողմից առանց որևէ միջամտության՝ օգտագործելով ազատ շուկայի ուժերը: Տնտեսությունը կարող է հարստություն ստեղծել և բարձրացնել արդյունավետությունը շուկայական ուժերի կամ, ինչպես ընդունված է տնտեսագիտության մեջ, «անտեսանելի ձեռքի» միջոցով։ «Անտեսանելի ձեռքը» բնական երևույթ է, որը շուկան մղում է մրցակցության սուղ միջոցների համար։ Նա համարում էր, որ մարդկային ցանկությունները անսահմանափակ են, բայց մարդկային կարիքները՝ սահմանափակ, և մարդիկ կարող են մրցել միմյանց հետ, իսկ մրցունակության առկայությունն անհրաժեշտ պայման է ազատ շուկայի համար: Կառավարության միջամտության դեպքում մարդիկ կդադարեն մրցակցել, որն իր հերթին կբերի գների բարձրացման և որակի անկման: Նա պնդում էր, որ կառավարության ցանկացած միջամտություն թուլացնում է տնտեսությունը։

Դրանից ելնելով՝ կառավարության համար Սմիթն առանձնացրեց կարևոր ոլորտներ, որոնցում, միայն, այն կարող էր արդյունավետորեն գործել, և կարծում էր, որ պետք էր խուսափել բոլոր ավելորդ, անհարկի միջամտություններից: Օրինակ՝ յուրաքանչյուր երկիր պետք է պաշտպանի բոլոր քաղաքացիներին և հասարակությանն օտարերկրյա ներխուժումներից, իսկ անկախ դատական համակարգն ու արդարադատության իրականացումը պետք են հանցագործությունները կանխելու և մասնավոր իրավունքն ու սեփականությունը պաշտպանելու համար:

Կառավարության միջամտությունը հանրային բարիքների՝ ճանապարհների և կամուրջների կամ ենթակառուցվածքների, տարբեր տարիքի մարդկանց համար կրթության, առողջապահության և բժշկական օգնության ապահովման գործում կարող է օգտակար լինել ապրուստ վաստակելու համար, ինչպես նաև կարող է արդյունավետ լինել: Բայց դա չի նշանակում, որ կառավարությունը պետք է գործի որպես ֆիրմա, որպեսզի առավելագույնի հասցնի իր շահույթը: Սմիթը ցանկանում էր, որ հասարակության բոլոր խավերը, նույնիսկ ամենաաղքատ, օգտվեն ազատ շուկայական համակարգից: Կառավարությունն ու պետությունը կարող են կարևոր դեր ունենալ պետական ​​դպրոցների կառավարման գործում, քանի որ շատ երիտասարդ ուսանողներ գումար չունեն մասնավոր համալսարաններում սովորելու համար, բայց շատ կարևոր է իմանալ ուսանողի ունակություններն ու տաղանդները և դրանցում ներդրումներ կատարել և՛ որպես մարդու և՛ որպես աշխատուժի:

Մինչ Ադամ Սմիթն ընկած ժամանակաշրջանում տարածված էր այն տեսակետը, որ առևտրային հաշվեկշիռը պետք է լիներ դրական՝ ի օգուտ արտահանման, որպեսզի երկիրը կարողանար ոսկու պաշարներ կուտակել: Այդ պատճառով մշակվել էին ներմուծումից պաշտպանության առևտրային քաղաքականություններ, որոնք ապահովվել էին մաքսատուրքերով ու ներմուծման արգելքներով, իսկ ապրանքների գները կարող էին ավելի բարձր լինել, քան դրանց ներմուծման դեպքում։ Եվ, հարկե, այսպիսի քաղաքականությունը վնասում էր ազգերի փոխհարաբերություններին և նրանց միջև առաջացնում էին բազմաթիվ կոնֆլիկտներ ու պատերազմներ:

Ադամ Սմիթը քննադատեց նման քաղաքականությունը, քանի որ այն հսկայական պետական պարտք էր առաջացնում, որն էլ իր հերթին շատ խնդիրներ էր ստեղծում տնտեսության մեջ։ Պատերազմները դիտում էր որպես փող վատնելու և հսկայական պետական պարտք կուտակելու պատճառ, որն էլ փողը դուրս էր մղում ներդրումների ոլորտից՝ կրճատելով տնտեսական աճը: Իսկ դեպի գաղութներ և այլ երկրներ արտահանումն ավելացնելու, ինչպես նաև դրանցից ներմուծումը սահմանափակելու քաղաքականությունը շարունակելը վերջ կդներ երկրների միջև ազատ առևտրին:

Ադամ Սմիթը մերժում էր տնտեսության մեջ կառավարության այդպիսի միջամտությունները, քանի որ ցանկանում էր օգտագործել ազգերի միջև փոխադարձ առևտրի առավելությունները: Նրա կարծիքով յուրաքանչյուր երկիր ապրանք արտադրելու իր բացարձակ առավելությունն ուներ, ինչպես նաև այդ երկրներն ունեին իրենց հատուկ տեխնոլոգիաներն ու նորամուծությունները, որոնք դրանք կարող էին ձեռք բերել խաղաղ առևտրային հարաբերությունների դեպքում: Մաքսատուրքեր կամ սահմանափակումներ պարտադրելով այլ ազգերի հետ առևտրում՝ ազգերը կկորցնեին այդ հնարավորությունները, ինչի պատճառով էլ Սմիթը համաձայն չէր առևտրի ոլորտում կառավարության կողմից իրականացվող նմանատիպ միջամտություններին: Նա պնդում էր, որ տնտեսության մեջ այդպիսի միջամտությունները և առևտրի վրա մաքսատուրքերի քաղաքականություն պարտադրելն ազգերի համար բարձր գին էր, որը չէր փոխհատուցվում:

Տնտեսության մեջ կառավարության բարձր միջամտությունը բնական ազատության խախտում է, բայց այն ներդրվել է տնտեսության զարգացման քաղաքականություն մշակելու համար, ինչպիսին է առևտրի զարգացումը։ Սակայն ոչ ըստ անհրաժեշտության կիրառելու պատճառով կառավարության միջամտությունը դարձել է մեծ խոչընդոտ ազատ առևտրի զարգացման համար:

Ադամ Սմիթը գտնում էր, որ կառավարությունը պետք է հանգիստ թողնի տնտեսությանը և չմիջամտի ազատ շուկայի ու ազատ առևտրի բնական ազատությանը: Նա կողմ չէր արտադրության և առևտրի ոլորտում որոշ արտադրողներին ու առևտրականներին հատուկ արտոնություններ տրամադրելու կառավարության գործունեությանը, և կարծում էր, որ դա կստեղծի մի քանի հսկայական մենաշնորհներ, որոնք թշնամի կլինեն ազատ շուկային և կոչնչացնեն շուկայական ուժերը, ինչպես նաև կբերեն շուկայի ձախողման։ Հասկանալի է, որ մենաշնորհի դեպքում գինը և աշխատավարձն ավելի բարձր են, քան ազատ շուկայում դրանց բնական դրույքաչափերը, և այս տարբերության գոյության պատճառով տնտեսությունը չի աշխատում պատշաճ ձևով, և հետագա խնդիրները, ինչպիսիք են կաշառակերությունն ու կոռուպցիան և վաշխառությունը, գալիս են ոչնչացնելու տնտեսությունը:

Նրա պնդմամբ այդպիսի գործոնները, խնդիրները ոչնչացնում են հավասարակշռությունն ազատ շուկայում: Հավասարակշռությունը մի վիճակ է, երբ առաջարկն ու պահանջարկը հավասար են, և դա տեղի է ունեցել այն ժամանակ, երբ շուկայական գինը սահմանվել է մրցակցությամբ ու առանց մենաշնորհների առկայության: Երբ կառավարությունը չափազանց շատ է միջամտում ազատ շուկային, առաջանում են սպասումներ, որ տնտեսության մեջ մենաշնորհներ կլինեն, որոնք կգործեն ստվերային տնտեսությունում: Թեև նա դեմ էր տնտեսության մեջ կառավարության չափազանց մեծ միջամտություններին, բայց միևնույն ժամանակ կառավարության համար առանձնացրեց երեք հատուկ գործառույթ, որոնք կարող են արդյունավետ լինել՝ ազգային պաշտպանություն, արդարադատության իրականացում և հանրային բարիքների ապահովում։ Իսկ կառավարության կանխամտածված միջամտությունը, չնայած այն հատուկ նպատակաուղղված է պաշտպանելու կամ աջակցելու հասարակությանը, գործնականում սովորաբար ավելի քիչ արդյունավետ է այդ նպատակին հասնելու համար, քան ազատ գործող շուկայական տնտեսությունը: Շատ դեպքերում այն վնասակար է մարդկանց համար՝ նրանց զրկելով ազատ շուկայի առավելություններից:

Սմիթի գաղափարները դարձան տնտեսագիտության դասական դպրոցի հիմքը և նա պատմության մեջ մտավ որպես տնտեսագիտության հայր: Նրա «անտեսանելի ձեռքն» այսօր էլ շարունակում է հզոր ուժ մնալ, իսկ նրա ենթադրած ազատ շուկան, չնայած դեռ լիովին չհասկացված, գուցե ավելի շատ բան է արել համաշխարհային կենսամակարդակի բարձրացման համար, քան պատմության ցանկացած այլ առանձին գաղափար: